Posted by ზემასიური შავი ხვრელების მიერ დაშლილი ვარსკვლავების სპექტრებში წყალბდის უჩვეულო არარსებობა შეიმჩნევა, სინამდვილეში კი, ის იქ ნამდვილად არის, გვარწმუნებენ ასტრონომები (news.ucsc.edu).
ზემასიური შავი ხვრელები(ზმშხ) იშვიათად ხლეჩენ ვარსკვლავებს, რადგან ეს უკანასკნელნი იშვიათადვე თუ აღმოჩნდებიან ხომე მასთან სიახლოვეში. ამის გამო ტიპიურ გალაქტიკებში ეს მოვლენა 10 000 წელიწადში ერთჯერ ხდება. საბედნიეროდ, წლის განმავლობაში ასტრონომებს 10 000-მდე გალაქტიკების ცენტრებზე დაკვირვება შეუძლიათ და საჭირო მოვლენის მოძებნა მაინც შესაძლებელი ხდება(10 ფაქტი შავი ხვრელების შესახებ).
2010 წელს სწორედ ასე მოიძებნა PS1-10jh, პირველი, ასეთ ვარსკვლავებს შორის, რომელსაც ზმშხ აქტიურად შლის, მასთან ახლოს მოხვედრის გამო. აღმოჩენისას ერთი საკმაოდ მაშოკირებელი მომენტი გამოვლინდა: ვარსკვლავის სპექტრში, ჩვენიდან 2,7 მლრდ. სინათლის წლის მანძილზე, წყალბადის ხაზები არ აღმოჩნდა, სამაგიეროდ იყო ჰელიუმი(სამყაროს პირველი ელემენტები: წყალბადი, ჰელიუმი, ლითიუმი)…
ვარსკვლავის დაშლის მერე მისი მატერიის ნაწილი აკრეციულ დისკოში ხვდება(„ბრტყელი ვარსკვლავები“ და ზოგიერთი ასტროტერმინი), ნაწილი კი მცირე ზომის გროვას ქმნის.
ეს ძალიან უჩვეულოა, პირველ რიგში იმიტომ, რომ ასეთი შემადგენლობის ვარსკვლავები იშვიათობაა. ალბათობა იმისა, რომ პირველი მნათობი, ჩათრეული მოქცევით დაშლაში, სწორედ ასეთი ”ეკზოტი” იქნება, უკიდურესად მცირეა, ამიტომ PS1-10jh-ის სპექტრი ასტრონომთათვის ნამდვილ თავსატეხად იქცა. იქნებ ეს სუფთად ჰელიუმიანი ვარსკვლავი არ არის, არამედ ჰელიუმის ბირთვია, რომლის ზედაპირიდან, დაშლის პროცესმა წყალბადის გარსი უკვე მოხსნა? არც ასეთ ვარაუდშია ყველაფერი თავის ადგილზე.
მეცნიერთა ჯგუფმა ენრიკო რამირეს-რუისის ხელმძღვანელობით კალიფორნიის უნივერსიტეტიდან სანტა-კრუსში(ა.შ.შ.), ვარსკვლავის ზმშხ-ს მიერ გამოჭერის პროცესის დეტალური მოდელირება მოახდა, რითაც ბევრი საინტერესო რამ დადგინდა.
საქმე იმაშია, რომ ზმშხ-ს გრავიტაციით ვარსკვლავის გახლეჩისას მისი ნახევარი უნდა შთაინთქას, ხოლო ნახევარი უკან გამოიტყორცნოს. გრავიტაცია, თავიდან, წაგრძელებულ ობიექტად აქცევს მნათობს, შემდეგ კი ერთ ნხევარს აკრეციულ დისკოში უშვებს, დანარჩენს კი იშორებს. ადრე ითვლებოდა, რომ ”უკუგდებული” ნაწილი ფართო მარაოსავით გაიშლებოდა და სპექტრის ადვილად შესამჩნევ ხაზებს მოგვცემდა. თუმცა, მოდელირებამ აჩვენა, რომ გამოტყორცნილი მასის გრავიტაცია მცირე ზედაპირის მქონე გროვის სწრაფ ფორმრიებას იწვევს, აკრეციულ დისკოსთან შედარებით, რომელმაც ვარკვლავის პირველი ნახევარი აითვისა.
აკრეციულ დისკოსში სხვადასხვა გაზების ემისია ისე არ მიდის, როგორც თვითონ ვარსკვლავის მატერიაში. ჰელიუმი, ასეთი დისკოს შიდა ნაწილშია, ხოლო წყალბადი – გარეთ, სადაც ის დისკოს მხრიდან ნაკლებ მაიონიზირებელ გამოსიხვებას იღებს, ვერ აღწევს რა იმ რეგიონს, საიდანაც შესამჩნევი სპექტრული ხაზების მოცემას შეძლებდა.
უფრო მეტიც, აღნიშნავენ ავტორები, მეორე ვარსკვლავმა, PS1-11af, აღმოჩენილი ზმშხ-ს ზემოქმედებით დაშლისას, არც ჰელიუმის კვალი აჩვენა და არც წყალბადის. თუმცა, დასკვნების გამოტანისას არ უნდა ვიჩქაროთ, რომ ის მთლიანად მეტალურია(ასტრონომები წყალბადზე და ჰელიუმზე მძიმე ელემენტებს მეტალებს უწოდებენ). უბრალოდ იქაური შავი ხვრელი უფრო პატარაა, ვიდრე პირველ შემთხვევაში და მნათობიდან ამოგლეჯილმა ამ ორმა გაზმა იონიზაციის საჭირო დონეს ჯერ კიდევ ვერ მიაღწია.
დაშლის პროცესში მყოფი ვარსკვლავის სუსტი(ზემოთ) წაგრძელება სრაფად იზრდება, სანამ მნათობის მატერიის ორ მხარეს მიმართული დაკარგვა დაიწყება.
საინტერესოა, რომ სპექტრის ამ თავისებურებებიდან შავი ხვრელის მასის დადგენის შესაძლებლობა გამომდინარეობს, თვით დაშლადი ვარსკვლავისაც, თან ამ ინფორმაციის სიზუსტე საკმაოდ მაღალი იქნება. ასეთნაირად შორეული გალაქტიკების ცენტრებში ასრებული წყნარი ზმშხ-ების შესახებაც შეიძლება მონაცემების მიღება, რაც სხვა მეთოდებით შეუძლებელია. სწორედ ამით აპირებენ დაკავდნენ ნაშრომის ავტორები, იმ იმედით, რომ ძველი ჰიპოთეზა ყველა გალქტიკაში ზმშხ-ს ასრებობის შესახებ ბოლოსდაბოლოს დამტკიცდება(ინტერვიუ ზემასიური ხვრელის მეზობელთან; ასტროფიზიკოსებმა ზემასიური ხვრელების ზრდა სწორად ვერ შეაფასეს; ყველაზე დიდი ზემასიური შავი ხვრელი?!; ანდრომედას ზემასიური შავი ხვრელი; ირმის ნახტომის ზემასიური შავი ხვრელი გააქტიურდა; შთანთქმული ვარსკვლავის მიხედვით შავი ხვრელის მასა დაადგინეს; ხვრელის მიერ ვარსკვლავის შთანთქმის კომპიუტერული სიმულაცია).
httpv://www.youtube.com/watch?feature=player_detailpage&v=DMOMG2sEav8