მზის გრანულები

  ის, რაც პირველ ფოტოზეა გამოსახული, არა უხეიროდ ჩამოსხმული ოქროს ზოდების გროვა ან კარამელიანი ბატი-ბუტია, არამედ მზის ფოტოსფეროს ყველაზე უფრო დეტალური გამოსახულებაა.

 სურათი გადაღებულია 2019 წლის 10 დეკემბერს, დანიელ კ. ინუეის მზის ტელესკოპით (DKIST), ჰალეაკალას ობსერვატორიაში (ჰავაი, აშშ). ტელესკოპი ბოლომდე დასრულებული არ არის, თუმცა მაინც იღებს მზეს, თან ისე, როგორც აქამდე ვერცერთი ინსტრუმენტით ვერ ხერხდებოდა. პირველად შეგვიძლია ვნახოთ მზის ზედაპირის დეტალები 30 კილომეტრიანი ზომით. თუმცა, შედარებით ელვარე წარმონაქმნების ზომა გაცილებით მეტია: ერთი ასეთი უჯრედის დიამეტრი 700-1000 კილომეტრს უტოლდება, ხოლო ფართობი დაახლოებით 700 ათასი კვადრატული კილომეტრია.

 ამ “უჯრედებს”, გრანულებს უწოდებენ. მზე თითქოს “დუღს”. ეს კონვექციაა: მზის წიაღიდან ამოსული გავარვარებული პლაზმა (გრანულების შუა ნაწილი) ცივდება, გვერდებზე გადაედინება (გრანულების კიდეები) და უკან იძირება. გრანულები განუწყვეტლივ და ქაოსურად ჩნდება, საშუალოდ, ერთი ასეთი გრანული 8 წუთი ცოცხლობს.

მზის “მდუღარე” პლაზმა. აჩქარებულია 45-ჯერ. წარმოდგენილი ნაწილის ზომა: 19 000 × 10 700 კმ.

 ადრე, გრანულაციაზე დედამიწიდან დაკვირვება ტელესკოპების დაბალი გარჩევადობის შესაძლებლობით იყო გაძნელებული.DKIST-ის გამოჩენასთან ერთად სიტუაცია შეიცვალა. უპრეცედენტო გარჩევადობის მიღწევა 4 მეტრიანი სარკის დამსახურებაა, ვულკან ჰალეაკალას მწვერვალზე (3 კმ.) არსებული საუკეთესო კლიმატური პირობების ჩათვლით.

 ტელესკოპის სარკე სპეც. მინაკერამიკით არის დამზადებული, სისქით 7,6 სანტიმეტრი, ფორმის შენარჩუნებას ტემპერატურის მკვეთრი ცვლილების დროსაც ახერხებს. მინაკერამიკა დაფარულია ალუმინის თხელი ფენით, რომელიც კარგად ირეკლავს სინათლეს, ოპტიკური და ინფრაწითელი სხივების იმ ნაწილს, რომელზეც ტელესკოპია მომართული. მზის ფოტოსფეროს (“ზედაპირი”) გამოსახულება 789 ნანომეტრი სიგრძის ტალღაზეა მიღებული.

 ერთის მხრივ, მზე, გიგანტური თერმობირთვული რეაქტორია, რომელიც საკმაოდ ახლო მანძილზეა ჩვენთან – 150 მლნ.კმ, რაც მისი კარგად დანახვის საშუალებას იძლევა, მეორეს მხრივ – ერთი ჩვეულებრივი ვარსკვლავია. მისი შესწავლით, სხვა ვარსკვლავებში მიმდინარე პროცესების გაგება შეგვიძლია. ასტრონომებს შორის გავრცელებული ხუმრობის მიხედვით, ტელესკოპით მზეზე დაკვირვება სიცოცხლეში მხოლოდ ორჯერ არის შესაძლებელი: ჯერ ერთი თვალით, მერე მეორეთი (!!!). საბედნიეროდ, ახლანდელი ტექნოლოგიები ჩვენს უახლოეს ვარსკვლავზე უსაფრთხო და ინფორმატიული დაკვირვების საშუალებას იძლევა.

 ახლა მზიური ასტრონომია აყვავების ხანაშია. DKIST ბოლომდე არ შესულა ექსპლოატაციაში, ეს 2020-ის ივლისში მოხდება. ახლანდელი წარმატების გათვალისწინებით, უფრო საინტერესო ფოტოებსა და აღმოჩენებს უნდა ველოდეთ.

 მზეს არა მარტო დედამიწის ზედაპირიდან სწავლობენ, არამედ ორბიტული ტელესკოპებითაც. 1995 წლიდან ამ საქმით არის დაკავებული კოსმოსური ობსერვატორია SOHO; 2010 წელს კი “მზის დინამიკის ობსერვატორია” გავიდა ორბიტაზე. ამ აპარატების ინსტრუმენტები სხვადასხვა დიაპაზონებში მუშაობს: ხილული, ინფრაწითელი და ულტრაიისფერი (რა არის ელექტრომაგნიტური ველი?). დედამიწის ატმოსფერო მათთვის დაბრკოლებას არ წარმოადგენს, მაგრამ გარჩევადობის შესაძლებლობა აქვთ შედარებით მცირე. სწორედ ამიტომ გადაწყდა ზონდების გაშევბა პირდაპირ მზისკენ. ესენია “პარკერი” და ევროპული “მზის ორბიტერი”. ეს უკანასკნელი, სპექტრის სხვადასხვა ნაწილში შეისწავლის მნათობს, რენტგენის გამოსხივებიდან, რადიოტალღების ჩათვლით. მომავალში, სამივე ობსერვატორიის კომბინირება მოხდება, რაც უფრო დეტალური და ზუსტი რუკის შედგენის საშუალებას მისცემს მეცნიერებს.

 ეს აპარატები არა მარტო ფუნდამენტური მეცნიერული ცოდნისა და ლამაზი ფოტოების მიღების, არამედ ე.წ. კოსმოსური ამინდის პროგნოზირების საშუალებაც არის – მზის აქტიურობა, რომელიც ჩვენს ყოფაზე ზემოქმედებს. აქტიურობის მატების დროს, მზიდან ამოფრქვეული მაღალი ენერგიის მქონე დამუხტული ნაწილაკები, დედამიწის მაგნიტური ველში შეშფოთებებს იწვევენ (ეს ფარი ”მკვლელი” ელექტრონებისგან გვიცავს) – ციალი პოლარულ რეგიონებში, სანავიგაციო თანამგზავრების მუშაობის შეფერხება, დენის გადამცემი ქსელების დაზიანებაც კი განსაკუთრებულად ძლიერი “შტორმის” დროს (აქტიური მზე; მზე).