ბავშვური შეკითხვები

რატომ არ ვარდება მთვარე?

 თუ ქვას ხელს გავუშვებთ, ის ვერტიკალურად ქვემოთ მოძრაობით დაეცემა დედამიწაზე. თუ დედამიწის ზედაპირის პარალელურად გავისვრით, ისევ ჩამოვარდება, ოღონდ თან მოშორებით. რაც უფრო ძლიერად ვუბიძგებთ, მით უფრო შორს მოასწრებს დაცემას. კიდევ უფრო ძლიერად გასროლის შემთხვევაში, მისი დაცემის ადგილი შეიძლება ვეღარც დავინახოთ, რადგან აქ დედამიწის სფეროსებრი ფორმა იჩენს თავს: თითქოს, მისი მრგვალი ზედაპირი მფრინავ ქვას ქვემოდან ეცლება.

 თუ 8კმ/წმ. სიჩქარეს მივანიჭებთ(ჩავთვალოთ, რომ დედამიწა იდეალურად მრგვალია რელიეფისა და ატმოსფეროს გარეშე), დედამიწა იმავე სიჩქარით გაეცლება ქვას, რა სიჩქარითაც ის მასზე ვარდება. ანუ ქვა ისევ ვარდნის მდგომარეობაში იქნება, ოღონდ ეს ვარდნა დაუსრულებლად გაგრძელდება. იგივე ხდება მთვარის შემთხვევაშიც: ის არა მარტო ვარდება დედამიწაზე, არამედ მის გარეშემოც ბრუნავს, ამიტომ ეს ვარდნა უსასრულო ხდება.

რა არის ელექტრონვოლტი?

 ელექტრონვოლტი(ქართულად: ევ, საერთაშორისო: eV) – ენერგიის არასისტემური ერთეულია, გამოყენებული ატომურ და ბირთვულ ფიზიკაში, ელემენტარულ ნაწილაკთა ფიზიკაში და მონათესავე დარგებში(ბიოფიზიკა, ფიზიკური ქიმია, ასტროფიზიკა და ა.შ.).

 ერთი ელექტრონვოლტი უტოლდება ენერგიას, რომელიც 1 ვოლტის პოტენციალთა სხვაობის მქონე ორ წერტილს შორის ელემენტარული მუხტის გადასატანად არის საჭირო. q მუხტის გადატანისას შესრულებული მუშაობა qU(U – პოტენციალთა სხვაობაა)-ს უტოლდება, ხოლო თუ ნაწილაკის ელემენტარული მუხტი, მაგალითად, ელექტრონის – 1.602 176 565(35)·10^-19 კულონის ტოლია, მაშინ: 1 ევ = 1.602 176 565(35)·10^-19 ჯოული იქნება(1.602 176 565(35)·10^-12 ერგი).

 ელემენტარული ნაწილაკების ფიზიკაში ელექტრონვოლტებში ჩვეულებრივ არა მარტო ენერგია, არამედ მასაც გამოისახება, ენერგიისა და მასის ექვივალენტურობიდან გამომდინარე E=mc²(ან m=E/c²), სადაც c სინათლის სიჩქარეა. ამის გამო უფრო კორექტული იქნება თუ ნაწილაკის მასას ასე გამოვსახავთ – eV/c², თუმცა გამყოფი c², იქ, სადაც ორაზროვნება არ შეიძლება გაჩნდეს(იგულისხმება), ხშირად არ წერენ ხოლმე. მასის ერთეულებში 1 ევ= 1,782 661 845(39)·10⁻³⁶კგ, და პირიქით, 1 კგ=5,609 588 85(12)·10³⁵ევ. 1 მაე(მასის ატომური ერთეული)= 931,494 061(21) მევ(მეგაელექტრონვოლტი). ელექტრონვოლტებში ნაწილაკის ელემენტარული იმპულსიც შეიძლება გამოისახოს(ევ/c). ბირთვული პროცესებისთვის დამახასიათებელ ენერგიებთან შედარებით ელექტრონვოლტი ძალიან პატარა სიდიდეა, ამიტომ ფიზიკოსები ჯერად ერთეულებს იყენებენ:

კილოელექტრონვოლტი(კევ) – 1000 ევ,
მეგაელქტრონვოლტი(მევ) – 1 მილიონი ელექტრონვოლტი,
გიგაელექტრონვოლტი(გევ) – 1 მილიარდი ელექტრონვოლტი.

 ელემენტარული ნაწილაკების ამაჩქარებელთა ბოლო თაობა რამდენიმე ტრილიონი ევ-ს მიღწევის საშუალებას იძლევა(ტერაელექტრონვოლტი, ტევ). ერთი ტერაელექტრონვოლტი დაახლოებით, გაფრენილი კოღოს კინეტიკურ ენერგიას უტოლდება.

 რატომ არის მრგვალი ობიექტი მეტად ბრჭყვიალა, ვიდრე არამრგვალი?

დავიწყოთ იქედან, რას ნიშნავს სიტყვა ”ბრჭყვიალი”. თუ მბრწყინავ ნივთებს დავაკვირდებით, მივხვდებით, რომ ეს მანათობელი წყაროს ანარეკლია ”მბრწყინავ” ობიექტში. ანუ იმისათვის, რომ ჩვენ ბრჭყვიალა ობიექტები დავინხოთ, ორი პირობაა საჭირო: 

1. სინათლის ელვარე წყარო: მზე, მთვარე, ნათურა და ა.შ;
2. ნივთი, რომელიც კარგად ირეკლავს სინაათლეს: მეტალის, შუშის ან ნებისმიოერი სხვა საკმარისად პრიალა ზედაპირით.

 მაინც რატომ არიან მრგვალი ნივთები უფრო ბრჭყიალა, ვიდრე არამრგვალები? გამოცანა იმაში იმალება, თუ როგორ აირეკლავენ სინათლეს მრგვალი და ბრტყელი ობიექტები. დვიწყოტ ბრტყელებიდან, რადგან მათ შემთხვევაში უფრო მარტივადაა საქმე: როცა ბრტყელ სხეულს სინათლის სხივი ცემა, ის მისგან იგივე კუთხით აირეკლება. როგორც იატაკზე დაცემული დრეკადი ბურთი.

 თუ სხეული მრგვალია, მაშინ ყველაფერი უფრო რთულადაა, რადგან არეკვლა იმაზე იქნება დამოკიდებული, სფეროს რომელ წერტილს ეცემა სხივი.

 კუბის ყოველი გვერდი სინათლეს საკმაოდ ვიწრო ნაკადით ირეკლავს და იმისათვის, რომ კუბის ელვარება შევამჩნიოთ, ისე უდნა დავდგეთ, რომ ეს ანარეკლი ნაკადი პირდაპირ თვალისკენ იყოს მიმართული.

 სფერო კი სინათლეს პრაქტიკულად ყველა მიმართულებით აირეკლავს, ამიტომ სადაც არ უნდა ვიდგეთ, მაინც შევძლებთ ამის დანახვას. ანუ, მრგვალი ობიეტქები არა სხვებზე მეტად ბრჭყვიალებს, არამედ ყველა მიმართულებიდან ჩანს და მათი შემჩნევაც უფრო იოლია.

 რატომ არიან ლითონის ნივთები ცივი?

ეს ყოველთვის ასე არაა. გაიხსენეთ ჩაიში ჩადებული გაცხელებული ლითონის კოვზი. ხის კოვზი, იგივე ტემპერატურამდე რომ გავაცხელოთ, მაინც არ მოგვეჩვენება ისეთი ცხელი, როგორიც მეტალის კოვზის შემთხვევაში ხდება ხოლმე.

ყველაფერი ლითონის მაღალი სითბოგამტარობის გამო ხდება. სხეულის ტემპერატურაა 36°C(თუმცა კანის ზედა ნაწილები უფრო ცივია). თუ შევეხებით ნივთს, რომლის ტემპერატურა სხეულის ტემპერატურაზე ნაკლებია, სითბო ამ სხეულში დაიწყებს გადასვლას. შეხების ადგილზე კანის ტემპერატურა დაიკლებს და ჩვენ სიცივეს შევიგრძნობთ(ან ძლიერ სიცივეს, თუ კონტრასტი დიდია). 

ჩვენი სხეულის მიერ გაცემული სითბო ათბობს ცივ ნივთს. მაგრამ თუ ის მაღალი სითბოგამტარია(როგორც ლითონი), მაშინ ეს სითბი სწრაფად გავრცელდება მასში და სითბოს გადაცემა ისევ გაგრძელდება – ამ დროს ვიგრძნობთ, რომ ნივთი ისევ ცივია.

დაბალი სითბოგამტარობის დროს (როგრიც ხის მასალას აქვს) გარე შერეები სწრაფად ცხელდება – ზოგჯერ ისე სწრაფად, რომ აღარც კი გვახსენდება მისი წამის წინანდელი სიცივე. ამის მერე სითბოს გადაცემა თითქმის წყდება და ჩვენ ვგრძნობთ, რომ ნივთი გათბა.

ცხელი ნივთების შემთხვევაში ყველაფერი პირიქითაა.

მეტალების მაღალი სითბოგამტარობა მათში არსებული თავისუფალი ელექტრონებით აიხსნება – სწორედ ისინი ანიჭებენ მეტალებს მაღალ სითბოგამტარიანობას. ატომებისგან განსხვავებით, ელექტრონები, არ დგანან ერთ ადგილზე, არამედ სწრაფად გადაადგილდებიან ლითონში და თან გადააქვთ სითბოც.

როგორ ჩერდება ბუზი ჭერზე?

  ადრე ეგონათ, რომ ბუზებს ჭერზე დასაჯდომად ფეხებზე არსებული უმცირესი ძაფები ეხმარებოდათ, რომლებითაც ისინი ჭერის ზედაპირის უსწორმასწორობებს ეჭიდებოდნენ. ძლიერი მიკროსკოპების გამოგონების შემდეგ, რომლებიც გამოსახულებას ათასჯერ ადიდებენ გაირკვა, რომ ფეხის ბოლოებზე ბუზებს აქვთ სპეციალური ჯირკვლები, საიდანაც დაჯდომის მომენტში წებოვანი წვეთები გამოიყოფა.

არჩევს თუ არა ძაღლი ფერებს?

  თუ როგორ ხედავს ძაღლი გარემოს, დაზუსტებით ძნელი წარმოსადგენია, თუმცა მეცნიერებს აქვთ მოსაზრება ამ თემაზე, გამომდინარე კვლევებიდან, რომლებიც მათ ძაღლის თვალებზე ჩაატარეს. მათი თვალების აგებულება კი გვიჩვენებს, რომ ძაღლები ხედავენ ობიექტების ნათელ კონტურებს და არა მათ ფერს. მათი თვალის ბადურა შეიცავს მხოლოდ ერთი ტიპის რეცეპტორებს, როცა ფერის გასარჩევად მინიმუმ ორი მაინც უნდა გქონდეს. ძაღლები პირველ რიგში ორიენტირებენ სმენითა და ყნოსვით, ხოლო დანახვით,მხოლოდ ბუნდოვან კონტურებს ხედავენ.

რატომ არის დედამიწა მრგვალი?

 ძალიან დიდი სხეულები მრგვალ, ანუ სფეროს ფორმას ღებულობენ. მზე,ვარსკვლავები,მთვარე, ყველა პლანეტები და მათი დიდი თანამგზავრები მრგვალი ფორმისაა, იმიტომ, რომ მათ ძალიან დიდი წონა აქვთ, ანუ მასიურები არიან. რაც უფრო დიდია მასა მით მეტია მიზიდულობის ძალაც, ეს ძალა შუაგულიდან სხეულის გარეთა წერტილებზე მიზიდულობის ძალით მოქმედებს და აიძულებს მრგვალი ფორმა მიიღონ. მაგალითად: ჩემოდანი არასოდეს დამრგვალდება თავისით, რადგან ის მსუბუქია და მიზიდულობის ძალაც ძალიან  მცირე აქვს.

რატომ ხატავს ფანქარი?

 ფანქრის ღეროში არის ერთი საიდუმლო, რომელიც ხატვაში გვეხმარება, თუმცა ეს საიდუმლო არის ფანქრის ადვილად მტვრევის მიზეზიც. ფანქრის ღერო გრაფიტისგანაა დამზადებული, გრაფიტში ატომები განლაგებული არიან არა არეულად არამედ მკაცრად ორგანიზებულად. როგორც სურათზე ჩანს კუთხეებით ატომები ერთმანეთთან ახლოს არიან, ამიტომ მათი კავშირი ძლიერია. ხოლო ფენებს შორის მანძილი დიდია და კავშირიც სუსტია. ფანქრის ქაღალდზე გასმის დროს ეს სუსტად დაკავშირებული ფენები გრაფიტის ღეროს შორედება და ქაღალდზე რჩება, ხოლო როცა ფანქარი ძირს გვივარდება ფენები ერთმანეთს ადვილად შორდებიან და ფანქარი ორ ან მეტ ნაწილად იმტვრევა. 

დენი სადმე მიდის თუ ნათურაში რჩება?

  ელექტრული დენი – ეს არის დამუხტული ნაწილაკების მიმართული მოძრაობა. ეს ნაწილაკები ელექტრონები არიან, რომლებიც მეტალის სადენის საშუალებით ნათურაში გადიან და მეტალისავე წვრილ ძაფს ისე აცხელებენ, რომ იგი ანათებს. თუ დენს გამოვრთავთ ნათურაში ის ელექტრონები დარჩებიან, რომლებიც გამორთვის მომენტში მასში მოძრაობდნენ. გამორთვის მერე მავთულში არსებული ნაწილაკები, ანუ ელექტრონები, ვეღარ “აწვებიან” ნათურაში არსებულ ელექტრონებს და ნათურას მეტალური ძაფიც აღარ ცხელდება, ანუ დენიც აღარ გადის და ნათურა აღარ ანათებს.

 

რატომ ამოიფრქვევა ვულკანი?

 დედამიწა შუაში მეტალური ბირთვის, შემდეგ თხევადი მაგმასა და მყარი ქერქისაგან შედგება(ეს შრეები თავის მხრივ იყოფა დამატებით პატარა ფენებად). ქანები ბირთვსა და დედამიწის ზედაპირს შორის იმდენად მაღალი წნევის ქვეშაა მოყოლილი, რომ ცხელდება და თხევად მდგომარეობაში გადადის(მაგმა). ეს შეიძლება შევადაროთ კოკაკოლას ბოთლს, რომელშიც დაგაზული სითხეა და თავის მოხდის შემთხვევაში სასმელი თავისით გადმოდის. დედამიწის ქერქს ყველგან ერთნაირი სისქე არა აქვს, ამიტომ იქ, სადაც მაგმა ზედაპირთნ ახლოსაა მაღალი წნევით აწვება მიწას, ჩნდება ბზარი, იწყება მაგმას ამოფრქვევა და მისი გაზებისგან განთავისუფლება, მაგმა გადაიქცევა ლავად. კოკაკოლას გაზისაგან განსხვავებით ვულკანურ გაზებს ცეცხლი ეკიდებათ, ამიტომ ისინი ვულკანის ყელში მძლავრ აფეთქებას ახდენენ. აფეთქება იმდენად დიდია, რომ ამოფრქვევის ადგილზე უზარმაზარი ორმო რჩება(კალდერა). ჩამქრალი ვულკანის ყელს კრატერი ეწოდება.

რატომ იკრავს მაგნიტი მხოლოდ მეტალს?

 სინამდვილეში მაგნიტი ყველაფერს იკრავს, თუ მისი მაგნიტური ველის სიმძლავრე დედამიწისაზე 100 000-ჯერ მეტი იქნება. ნივთიერება შედგება ატომებისაგან, ატომები კი ბირთვისა და მის გარშემო მოძრავი ელექტრონებისგან. ატომის გარეთა შრეზე მოძრავი ელექტრონები არიან მგრძნობიარე მაგნიტური ველის მიმართ, სწორედ ეს ელექტრონები განსაზღვრავენ ნივთიერების მაგნიტურ თვისებებს. მეტალებში ატომები განსაკუთრებულად არიან განლაგებული, ამიტომ ელექტრონები მაგნიტის ზემოქმედებას სხვა ყველა ატომებსაც მოწესიგებულად გადასცემენ. ყველა ატომი ერთდრულად მიიზიდება მაგნიტისკენ ან ყველა ერთდროულად განიზიდება.  არამეტალებში კი ზოგი ატომი განიზიდება, ზოგი მიიზიდება, რაც ველის შესუსტებას იწვევს, ამიტომ ასეთი ნივთიერებების მიზიდვა მხოლოდ ზეძლიერ მაგნიტს შეუძლია.

 ხედავენ თუ არა მიკრობები ერთმანეთს?

 არა, მიკრობები ერთმანეთს ვერ ხედავენ. საქმე იმაშია, რომ მათ არა აქვთ მხედველობის ორგანოები, ანუ თვალები. თუმცა სინათლის სხივის ფიზიკური თვისებებიდან გამომდინარე, ოპტიკურ მოწყობილობა თვალს შეიძლება ქონდეს დასაშვები მინიმალური ზომა, რომელიც მიკრობის ზომაზე დიდია. თან თვალი საკმაოდ რთული ორგანული ნივთიერებაა, იგი უამრავი ცოცხალი უჯრედისაგან შედგება, მიკრობი კი თვითონ არის ერთი უჯრედი. მხედველობისათვის აგრეთვე საჭიროა ურთულესი ნერვული სისტემა, სადაც ხდება დანახულის აღქმა. მიკრობებს არანაირი ნერვული სისტემა არ გააჩნიათ და რომ ქონდეთ, მაშინ აღარ იქნებოდნენ მიკრობები.

რატომ არ ეწებება ობობა ქსელს, რომელიც თვითონ გააკეთა?

 ობობა ყოველთვის ცენტრიდან კიდეებისაკენ მიმავალ ძაფებზე დარბის, რომლებიც არ არის წებოვანი. ხოლო წრეზე გაბმული ძაფები კი წებოვანია და იჭერს მსხვერპლს. თან ასეთი ნაქსოვი ობობას ეხმარება იგრძნოს თუქსელის რომელ ნაწილში გაება მწერი. ქსელი ძალიან მსუბუქია, თუმცა საკმაოდ მტკიცეც. დედამიწის ეკვატორზე რომ ერთჯერ შემოგვეხვია, ამისათვის დაგვჭირდებოდა 450 გრამი ობობას ქსელი.

რატომ ანათებს ღამე კატის თვალები?

 ზოგიერთ ცხოველს, მათ შორის კატას, აქვს თვალების განსაკუთრებული აგებულება, რომელიც საშუალებას იძლევა დაინახოს მცირედ განათებული ობიექტები. თვალის შიდა ზედაპირი შეიცავს პრიალა ფენას, რომელსაც სარკეს უწოდებენ და რომელიც ირეკლავს სინათლეს. ეს ფენა თვითონ არ ანათებს, არამედ ირეკლავს სინათლის სუსტი წყაროებიდან გამოსხივებულ სხივებს. ვარსკვლავებიდან, მთვარედან, სხვა და სხვა სინათლის წყაროებიდან. ხშირად დაგვინახავს ავტომობილის შუქით განათბული ცხოველების თვალები, ისინი ალმასებივით ელვარებენ ხსენებული თვალის სარკეების საშუალებით. სარკე ერთ ადგილზე აგროვებს სხივებს და მიმართავს თვალის მგრძნობიარე უჯრედებისკენ, ეს სარკე თავისებური შუქის გამაძლიერებელია.

რატომ ასლოკინებს ადამიანი?

 ეგრეთ წოდებული მოხეტიალე ნერვი ერთმანეთთან აკავშირებს შინაგან ორგანოებს და ცენტრალურ ნერვულ სისტემას. საყლაპავ მილთან ერთად ეს ნერვი ვიწრო გასასვლევით დიაფრაგმამდე აღწევს, შემდეგ  კუჭს და მუცლის ღრუს სხვა ორგანოებამდე ვრცელდება. სწორედ ხსენებულ ვიწრო ადგილზე ხდება სლოკინის წარმოქმნა. სწრაფი ჭამის დროს საყლაპავ მოლში საჭმლის დიდი ნაჭრები გადადიან, ნერვი ამ დროს იკუმშება და ღიზიანდება. ასე შიძლება მოხდეს კუჭის სწრაფი გავსებისას, გადაჭარბებული ჭამისას ან ცუდად ჯდომის დროს. შიშის დროსაც, როცა ხდება სწრაფი ჩასუნთქვა.ამ ნერვის შეკუმშვა ბევრი ორგანოს ფუნქციონირების დარღვევას იწვევს, ამის გამო ორგანიზმი აქტიურად და სწრაფად რეაგირებს ამ გამაღიზიანებელზე. ის უგზავნის სიგნალს ცენტრალურ ნერვულ სისტემას, რომელიც თავის მხრივ ააქტიურებს დიაფრაგმულ ნერვს, ეს ნერვი კი დიაფრაგმის პერიოდულ შეკუმშვებს იწვევს. სლოკინი ეს არის საშუალება მოხეტიალე ნერვიდან ტვირთის მოსაცილებლად.

 ამიტომ სლოკინისას შემდეგნაირად უნდა მოვიქცეთ: 1) გავსწორდეთ ან გავიწელოთ; 2) ღრმად ჩავისუნთქოთ და სუნთქვა შევაჩეროთ, თითქოს დიაფრაგმის დაბლა ჩაწევას ვცდილობთ; შეიძლება ნელა და ღრმად ვისუნთქოთ; 3) დავლიოთ წყალი, ოღონდ ცოტა–ცოტა, წინააღმდეგ შემთხვევაში უკუ ეფექტი იქნება. ყველა ეს მოქმედება ხელს უწყობს ნერვის განთავისუფლებას, ორგანოების შეთანხმებულად მუშაობის აღდგენას და სლოკინიც წყდება.

რატომ იზიდავს მთვარე მარტო წყალს?

 სინამდვილეში მთვარე ყველა ობიექტს იზიდავს – მასოფლიო მიზიდულობის ძალით(გრავიტაცია). მოძრაობს რა დედამიწის გარშემო, მთვარე ყოველთვის 3%-ით უფრო ახლოს არის დედამიწის ზედაპირის იმ ნაწილთან რომელის მხარესაც იმყოფება. ეს მხარე 7%-ით უფრო ძლიერად მიიზიდება ვიდრე საპირისპიროდ მყოფი. მოქცევის ძალად წოდებული ეს ძალა, დეფორმაციას უკეთებს მთელ დედამიწას. ამის გამო ზედაპირზე ჩნდება მცირე ზომის(30 სმ) ამოზნექილობები, რომლებიც მთვარის მოძრაობის მიმართულებით მოძრაობენ. წყალი თხევადი ნივთიერებაა და მასზე ეს ეფექტი უფრო შესამჩნევია ვიდრე დედამიწის მყარ ქერქზე. ვიწრო ყურეებში წყლის მოქცევის ტალღა 10 მეტრამდეც კი იზრდება. GPS-ით და ლაზერული სიმაღლის საზომი საშუალებებით კოსმოსიდან, ამ მოძრავი, მოქცევის ტალღის ზომების დაფიქსირება მილიმეტრული სიზუსტით ხდება.

რატომ არის ქაფი თეთრი?

 სინამდვილეში აქ ორი შეკითხვაა: რატომ არ არის ქაფი გამჭვირვალე თუ იგი გამჭვირვალე წყლისაგან მიიღება და რატომ გამოდის ქაფის ფერი თეთრი?

 ნივთიერება გამჭვირვალეა თუ მასში სინათლის სხივი თავისუფლად გადის, გაბნევისა და გადახრის გარეშე. სხივის მოძრაობა შეიძლება შეაფერხოს სხვა და სხვა არაერთგვაროვნებებმა, მტვერი, ნისლი და ა.შ. ქაფში ეს არაერთგვაროვნებანი არის ჰაერის ბუშტუკების სახით. ბუშტუკებს შორის შეხების ადგილები ერთგვარი ჩაზნექილი სარკეებია, რომლებიც ირეკლავენ ან სხვა მიმართულებებს აძლევენ სინათლის სხივს. ეს არის გამჭვირვალობის დაკარგვა. 

 ქაფი სინათლის შემადგენელ ფერებს(ცისარტყელას შვიდი ფერი დაშლილი თეთრი შუქის ნაწილებია) ერთნაირად აირეკლავს, როგორც ჩვეულებრივი სარკე. თუ წყალს რაიმე ფერს მივცემთ, მაშინ მიღებული ქაფი ამავე ფერის იქნება. თუ საღებავი წყალში არაა, მაშინ ბუშტუკები მთელ სინათლეს ერთნაირად აირეკლავენ და ქაფიც თეთრი ფერისაა. 

როდის ძინავს ზვიგენს, დღე თუ ღამე?

  ძინავთ თუ არა ზვიგენებს? ეს კითხვა მრავალი წელია აწუხებთ ბიოლოგებსა და ზვიგენების მოყვარულთ. აქამდე ითვლებოდა, რომ ზვიგენები საერთოდ არ იძინებენ, რადგან მათ არ გააჩნიათ ლაყუჩების მამოძრავებელი კუნთები. ისინი იძულებულნი არიან მუდმივად იცურონ, რომ ლაყუჩებში წყალმა გაიაროს და სისხლს გამოყოფილი ჟანგბადი მიეწოდოს. შემდგომი კვლევებით გაირკვა, რომ ეს კუნთები ზოგიერთ სახეობას არც თუ ისე სუსტი აქვს, ზოგიერთი დასვენებას ფსკერზე გამავალი დინებებით ახერხებს, სადაც წყალი ლაყუჩებში თავისით მიედინება. ეგრეთ წოდებული ზვიგენი ძაღლი კი ძილს და ცურვას ერთად ახერხებს, ამ დროს მისი თავის ტვინი ისვენებს, მოძრაობას კი ზურგის ტვინი აკონტროლებს. ზოგიერთი ზვიგენი, როგორც დელფინები, ძილს თავის ტვინის ხან ერთი ხან მეორე ნახევარსფეროს გათიშვით ახერხებენ.

რატომ დიდი და პატარა დედა დათვის თანავარსკვლავედი და არა დათვის?

 იმიტომ, რომ ლათინურად და ბერძნულად ამ თანავარსკვლავედებს დიდი და პატარა დედა დათვის თანავარსკვლავედები ჰქვია (Ursa Major და Ursa Minor, ახალბერძნულად Μεγάλη Άρκτος და Μικρά Άρκτος).თვითონ თანავარსკვლავედი საერთოდ არ გავს დათვს 🙂 ცენტრში მოჩანს პოლარული ვარსკვლავი, რომელიც ყოველთვის ჩრდილოეთისაკენ მიუთითებს. ჩვეულებრივ, თანავარსკვლავედების ევროპული სახელები ბერძნული და შესაბამისი რომაული მითებიდან არის აღებული. დათვებთან დაკავშირებით არსებობს ორი ურთიერთსაწინააღმდეგო მითი. პირველის მიხედვით, დიდი დედა დათვი არის ნიმფა კალისტო, ხოლო პატარა კი მისი ბიჭი არკადი. ეს უკანასკნელი კი მამრობითი სქესისაა. მეორე ვერსიის მიხედვით, პატარა დათვი კალისტოს მოსამსახურე გოგონა იყო. ორივე პერსონაჟი კრეტელი ნიმფები იყვნენ, რომლებიც ზევსმა გადაარჩინა მამის, კრონოსის რისხვისაგან. ორივე მათგანი – დედა დათვები, კვებავდნენ ზევსს პატარაობისას.

 ზოგიერთ ენაზე, მაგალითად, გერმანულად ორივე დათვი მოხსენიებულია როგორც მამრობითი (Der Große Bär და Der Kleine Bär). ჩეხურად კი, როგორც დიდი დედა დათვი (Velká medvĕdice) და პატარა დათვი (Malý medvĕd).

 წარმოიდგინეთ, რომ თქვენ იღებთ ქვას და შემდეგ ძირს აგდებთ მას. ქვა მიწაზე ვერტიკალურად დაეცემა. თუ მას უბრალოდ ხელს კიარ გაუშვებთ, არამედ დედამიწის ზწედაპირის გასწვრივ გაისვრით, ისევ დაეცემა მიწაზე, ოღონდ რაღაცა მანძილის იქეთ. რაც უფრო ძლიერად გაისვრით, მით უფრო შორს მოასწრებს იგი გადაადგილებას. კიდევ უფრო ძლიერი ბიძგის შემთხვევაში, ქვა გაივლის მანძილს, რომელზეც უკვე დედამიწის სფერულობა გამოიკვეთება. მისი მრგვალი ზედაპირი თითქოს, გასროლილი ქვის ქვეშ მოძრაობს.

 თუ ქვა 8 კმ/წმ. სიჩქარით იფრენს, დედამიწა მის ქვეშ, იგივე სიჩქარით იმოძრავებს, რა სიჩქარითაც მოძრაობს თვითონ ქვა. ანუ ქვა ისევ გააგრძელებს მიწისკენ ვარდნას, თუმცა ეს ვარდნა არასოდეს დამთავრდება. ასე ემართება მთვარესაც: ის არა მარტო ეცემა მიწაზე, არამედ ბრუნავს მის გარშემო, ამიტომ ვარდნა უსასრულოდ გრძელდება.

 ხელოვნური თანამგზავრების შემთხვევაში მაღალი სიჩქარე რეაქტიული ძრავების საშუალებით მიიღება, მთვარემ კი ეს სიჩქარე დედამიწასთან ერთად, ჩამოყალიბების ადრეულ ხანაში მიიღო(დადგენილია, რომ მთვარე დედამიწას ძალიან ნელა, თუმცა მაინც შორდება).

სად შეიძლება ყველაზე ბნელი ცის ნახვა დედამიწაზე?

ცაც(ატმოსფერო) და სხვა არამანათობელი ობიექტებიც მაშინ არის ყველაზე უფრო ბნელი, როცა მათ მზის, მთვარის, დიდი ქალაქებისა და სხვა წყაროების სინათლე არ ანათებს.

 ატმოსფეროს ძირითადი ნაწილი აზოტსა და ჟანგბადზე მოდის, მცირე რაოდენობით მტვრისა და სხვა გაზების ჩანართებით. ცის ფერი, ჟანგბადის მოლეკულებზე გაბნეული სინათლის დამსახურებაა, ამიტომ როცა მზეა, ცისფერ ცას ვხედავთ, ხოლო მნათობის ჩასვლის მერე, გასაბნევი სხივებიც აღარსადაა და ცაც ბნელდება.

 მტვრის ნაწილაკები და წყლის წვეთები, ნებისმიერი ფერის სინათლის გაბნევას იწვევს, ამიტომ მათ მიერ გაბნეული სინათლე თეთრია. რაც უფრო მეტი ასეთი ნაწილაკია ატმოსფეროში, მით უფრო თეთრი და ნათელია ცა. გამოდის, რომ ყველაზე უფრო ბნელი ცა იქ იქნება, სადაც სუფთა, ნაწილაკებისგან თავისუფალი ჰაერია. კიდევ უფრო ბნელი, სადაც თვითონ ჰაერიც ცოტაა. ამიტომ მაღალ მთაში ცა დღეც კი მუქი ცისფერია, ხოლო ჰაერისგან თავისუფალ კოსმოსში – შავი.

 დედამიწაზე ყველაზე უფრო ბნელი ცა, რა თქმა უნდა, ღამე გვაქვს, თან ისეთ ადგილებზე, სადაც ყველაზე უფრო ღრმად ჩადის ჰორიზონტს ქვემოთ, დედამიწის სფეროს მეორე მხარეს. ასეთი რამ დედამიწაზე ეკვატირულ ზონაში ხდება, ჩრდილოეთ და სამხრეთ ტროპიკებს შორის, სადაც მზე ზუსტად ზენიტში ადის, ანუ პირდაპირ დამკვირვებლის თავს ზემოთ. შესაბამისად, ღამის ცაზე დამკვირვებელი ზუსტად ამ წერტილის საპირისპირო, პლანეტის მეორე მხარეს უნდა იყოს. ხსენებულ წერტილებზე მზე წელიწადში ერთჯერ არის ზენიტში – ე.წ. მზის დგომის დროს, 21 ივნისს ეკვატორის ჩრდილოეთ მხარეს და 22 დეკემბერს სამხრეთ მხარეს. ტროპიკული სარტყლის დანარჩენ წერტილებზე მზე წელიწადში ორჯერ ექცევა ზენიტში(ზედ ეკვატორზე, გაზაფხულისა და შემოდგომის ბუნიაობისას)(მზის დგომა, ბუნიაობა და სეზონების ცვლილება).

 გარდა ამისა, უნდა იყოს უმთვარო ღამე, მაღალ მთაში, დასახლებული პინქტებიდან შორს. შესაბამის პირობებში, ღამის ცაზე დაკვირვებისთვის ყველაზე უფრო შესაფერისი ადგილი იქნება ჰიმალაის მწვერვალი(თუმცა, ის ჩდრილოეთ ტროპიკიდან ოდნავ ჩრდილოეთით მდებარეობს).

 დღის ყველაზე უფრო ბნელი ცაც მთის მწვერვალებიდან დაიმზირება. ამისათვის აუცილებელია, რომ შევხედოთ ცის იმ წერტილს, რომელიც მზის მიმართ მართი კუთხით მდებარეობს. ატმოსფეროს მიერ მზის სხივების გაბნევის თავისებურების გამო, ყველაზე უფრო ნაკლები სინათლე სწორედ ამ მხირდან მოვა(თინდალის ეფექტი; სიბნელის ასტრონომია).